CİHANIN, CİNS, NEVİ', FERD VE CÜZLERİYLE BİRLİKTE ALLAH TEÂLÂ'NIN MAHLUKU OLDUĞUNA İNANIYORUZ

جِهَــــانْ جُـمْــلَه انْوَاعِـيـلَه وَ اَجْـزَاءُ صِـفَــــاتِيلَه

هَمْ اَفْعَالِ عِبَادِكْ خَيْـرُ و شَرِّى جُمْلَ خَلْـقُ اللّٰهْ

Cihan cümle–nvâîle ve eczâu sıfâtıyla

Hem ef'âli ibâdın hayr-u şerri cümle Halkullah

Madde ve mana=mülk ve melekut âleminde ne varsa, tek tek ve cins, nevi' ve özel vasıflarıyla toplu olarak; aynı zamanda kulların yapageldikleri hayr ve şerlerin hepsi Allah Teâlâ'nın yaratmasındandır.

            Madde âleminde, fâil sûretinde görülen sebeb­leri de ve sebeblerden meydana gelen şeyleri de Allah Teâlâ yaratır, diye önceden de bahsettik. Mesela, Allah Teâlâ, kuşun ruhunu, kuşu, sinir sistemini, özelliklerini, kanatlarını yarattığı gibi, kanatların­daki renklerini de yaratmıştır.

            İnsanı ve insanın yapmış olduğu kalemi, kalem vasıtasıyla insanın sanatı olan yazıyı yazmasını da­hi O yaratır. Hâsılı, madde ve mana âleminde, avı da, avcıyı da, av aletlerini de O yaratmıştır. Ve ya­ratılan her şey hâdistir, Kendisi ezelîdir.

اٰنِكْ عِلْـمُ و مُرَادُ و خَلْقُ و تَقْدِيرِيلَه حَـــادِثْـدِرْ

كِه يُوقْدُرْ خَالِقُ و بَارِى اِيكِى عَالَمْدَه غَيْرُ اللّٰهْ

A'nın ilm-u murâd-u halk-u takdîriyle hâdisdir

Ki yokdur hâlık-u bârî iki âlemde ğayrullah

Mahluk, O'nun ilmiyle, iradesiyle, yaratmasıyla, hü­küm ve kudretiyle yoktan var olurlar. Madde ve manada, dünya ve ahirette, Allah Teâlâ'dan başka ya­ratıcı = var edici, yaşatıcı yoktur. Şu kadar ki kulun cüz'î de olsa iradesi vardır.